Günden Geriye Kalanlar: İngiliz kahyanın aşk şarkısı
“Hadi gidelim o zaman sen ve ben
Akşam gökyüzüne karşı uzanmış uzanırken
Eterize bir hasta gibi masada;
Hadi gidelim o yarı ıssız sokaklardan:
mırıldanarak geri çekilmek
Bir gecelik perişan otellerle, huzursuz gecelerden
Ve istiridye kabuklu, talaşlı aşevleri,
Yolsuzluk tartışmaları yüzünden sokaklar sinsi niyetlerle dolu
Seni izlemeye devam ediyor
Sanki o korkunç soruyu duymuş gibi. .
Ah, “Nedir o?” Sorma,
“Hadi gidip bir hatıra isteyelim.”
TS Eliot’un olağanüstü şiirinin kahramanı J. Alfred Prufrock böyle söylüyor. Prufrock, çağdaş şiirde kararsızlığın ve ataletin sembolüdür. Soramadığı, sormaya cesaret edemediği bir soru vardır, evreni tedirgin edecek bir sorudur. (1)
Çok sevdiği EM Forster’dan art arda yaptığı uyarlamalarla dikkatini Kazuo Ishiguro’ya çeviren, Anthony Hopkins’i Butler Stevens rolüne getiren James Ivory, ucuz otellerden, ıssız kasabalardan geçerken ulaşmak istediği bir yer, aradığı bir soru var. sormak istiyor. Bir zamanlar birlikte çalıştığı Bayan Kenton’a (Emma Thompson) onun iyiliğini ve tekrar işe dönmek isteyip istemediğini soracaktır. (2) Ama hayır, evreni sarsacak soru bu değil!
Kazuo Ishiguro’nun ‘Günden Kalanlar’ (3) adlı romanının kahramanı ve anlatıcısı Butler Stevens, konağın yeni sahibi güçlü Amerikalı Bay Farraday’ın büyük isteği sayesinde birkaç günlük bir geziye çıktı. yıllardır görev yaptığı yer. Altı günlük bu gezi sırasında geçmişten bazı sahneler canlanır zihninde. Peki bunları bize, okuyucuya mı anlatıyor? Yoksa bu parçalanmış anıların bir araya gelerek yalnızca Bayan Kenton’ın anlayabileceği bir özrü ortaya çıkardığı geçmiş mi?
Stevens, “eterlenmiş bir hasta” olarak yaşadığı malikaneden ayrılır ve yollara düşer. Yol ucuz otellerden ve izole kasabalardan geçiyor. Bir İngiliz kahyanın sahip olması gerektiğini düşündüğü saygınlığı bir an bile kaybetmeden hikâyesini anlatıyor. “Herkesin önünde kıyafetlerini çıkarmamak” şeklinde özetlediği vakar, bırakın okuyucuyla dost olmayı, aristokratik ılımlılığın süzgecinden geçmemiş tek bir cümle bile söylemesine engel oluyor. Bu nedenle okuyucu, Stevens’ın ciddi suskunluğu karşısında tüm dikkatini satırların ortasına vermek zorunda kalıyor. Okuduğumuz hikaye nedir? Aristokrasinin çöküşünün hikayesi? Ülkesini savaşa sürükleyen Alman düşmanı bir İngiliz lordu mu? Katı olan her şeyi buharlaştıran yeni ekonominin pamuk gibi attığı asil salonlar mı? Yoksa eşyanın katılığında donmuş ve hiç ifade edilmemiş bir aşk mı?
Şaka vs Dijitance
Lord Darlington’un ölümünden sonra, konağın Amerikalı güçlü Bay Farraday tarafından satın alınmasıyla o asil yerde hafif bir dalgalanma yaşandı. Güçlü yeni demokrat, kendisine Bayan Kenton’dan bahseden Stevens’a bile şöyle dedi: “Ah, bir bayan arkadaş, öyle mi?” Hatta şaka yapıyor. Stevens hayrete düşer, şaka o duvarların ortasında daha önce hiç duyulmamış, görülmemiş bir şeydir. Aslında Farraday bunu yapmakla kalmıyor, aynı zamanda kaba cinselliğe gönderme yapan şakalar da yapıyor. Stevens bu asil gösteriyi izlemekten memnun.
“Bu anlar benim için utanç vericiydi, ancak asla saldırgan bir insan olmayan Bay Farraday’i hiçbir şekilde suçluyormuş gibi görünmek istemiyorum; eminim o sadece Amerika Birleşik Devletleri’nde yapılan bu tür alaylardan hoşlanırdı. işveren ile hizmetçi arasındaki iyi ve dostane anlayışın işaretidir. Kendini kaptırıyordu.”
Stevens, Amerikalı işvereninin şakaları karşısında duyduğu dehşeti gizleyemiyor. Franco Moretti’nin deyimiyle “Burjuva İngilizi olmamasıyla” tanınır.(4) Farraday’in uygunsuz şakaları aslında eski dünyanın çoktan buharlaştığının habercisidir ama Stevens bunu görmezden gelmeyi tercih eder. Bir zamanlar yalnızca seçkin uşakların üye olabildiği Hayes Cemiyeti’nin tüzüğü altında yaşıyor.
Günden Kalanlar, Kazuo Ishiguro, Çevirmen: Şebnem Susam – Saraeva, 208 sayfa, Yapı Kredi Yayınları, 2015.Konağın yeni sahibi Ishiguro’ya kıyasla Farraday, James Ivory’ye kıyasla ise James Lewis’tir. Ishiguro’nun onurlu anlatıcısıyla birlikte Ivory, İngiliz aristokrasisi lehine büktüğü sopayı “özgürlükçü Amerika” lehine bükmeye kararlı. Lewis, Nazi yanlısı Lord Darlington’un düzenlediği konferansta Avrupa devletleri tarafından aşağılanan Amerikalı bir Kongre üyesidir. Ivory, malikaneyi Lewis’e teslim ederek, Lewis’in çok amatör bulduğu Avrupa ruhunu bir anlamda sonsuza kadar mağlup etti. Lewis, aşağılandığı ve ihanete uğradığı evin yeni sahibidir. Yeni bir dünya, yeni bir ekonomi doğdu ve hâlâ namus gibi amatör kavramların arkasına saklanan Avrupa’nın bu dünyada yeri kalmayacak. Fildişi, konferansa gelen Avrupalı soyluların “kuru gıda satıcısı” diye alay ettiği Lewis’i yeni çağın sembolü haline getirerek Ishiguro’nun İngiliz hayranlığına ölümcül bir darbe indirmiş gibi görünüyor.
Ancak Ishiguro’nun vakur uşağı, İngiliz olmayan burjuvayı küçük düşürecek anekdotlar serpiştirmeye devam ediyor ve elbette bu anekdot, Ivory’den Anthony Hopkins’in anısına değil. Farraday, konağa davet ettiği vatandaşlara İngiliz aristokrasisinin egzotik miraslarını sergilemekten mutluluk duyuyor. Bu miraslardan biri de elbette Stevens. Ancak Stevens aniden konuklardan birine Lord Darlington’ı tanımadığını ve ona hizmet etmediğini söyledi. Sonuç, “tarihi” bir şey görmenin heyecanını yaşayan Amerikalı için büyük bir hayal kırıklığı oldu. Vatandaşları tarafından evin soyağacını abartmakla suçlanan Farraday, Stevens’a sitemkar bir şekilde sorar:
“Stevens, burası gerçekten eski bir İngiliz malikanesi, değil mi? Ben de bunun için para ödedim. Ve sen gerçekten de eski moda bir İngiliz kahyasısın, sadece öyleymiş gibi davranan bir garson değilsin. Sen gerçeksin, değil mi?” sen mi? Ben de bunu istiyordum efendim.” Ben öyle değil miyim?”
Farraday, parasını ödediği soylu tarihin uydurma olduğunun ortaya çıkması ya da öyle olduğunun düşünülmesi karşısında duyduğu öfkeyi gizleyemiyor. “Borsa Kutsal Kâse’nin yerini alamasa da” (Moretti, Bourgeois), onu satın alma gücü vardır. Moretti’ye dönelim: “Aristokrasi, cesur şövalyelerle dolu bir salonla utanmadan kendini mükemmelleştirirken, burjuvazi kendisi için böyle bir efsane üretemezdi.”Evet Farraday, bir salonu dolusu cesur şövalyelerin yaşadığı muhteşem kalenin kapılarını yeni dünyadan gelen ziyaretçilere açmış ancak kahya bu tarihi dekorasyonu yok etmiş.
MICHALENGELO VEYA SAVAŞ
“Hanımlar salona gelir gider.
“Michelangelo’dan bahsediyor” Alfred Prufrock diyor. İçinden çıkamadığı bir döngüyü anlatıyor; Michelangelo’nun sürekli konuşulduğu salonlarda, “bir çay kaşığıyla ölçülen ömrü”yle, porselenlerin ortasında, evreni sarsacak soruyu sormaya asla cesaret edemeyecektir. Ancak Lord Darlington’ın malikanesinde Michelangelo’dan bahsedilmiyor. Orada da çok fazla kadın yok. Asil çağın şövalyeleri her zaman savaştan bahseder. Faşizme hayranlıklarını ilan ediyorlar. Demokrasinin ne kadar sahte olduğunu kanıtlamak için Stevens’a ekonomi hakkındaki görüşlerini sorarlar. Ancak Stevens, toplum içinde kıyafetlerini çıkarmamayı öğrendi. Ve cevap vermemesi, efendilerinin faşizme övgüsünü bir kez daha haklı çıkarıyor. Beyler haklı çıkmanın tatminiyle gülümsüyorlar.
Stevens da memnun çünkü dünyayı bir merdiven olarak gören babasının kuşağının aksine, kendi kuşağı dünyayı bir tekerlek olarak görüyor. Bu çarkın ucunda, aralarında Lord Darlington’un da bulunduğu değerli konutlar var. Ve bu konutlarda alınan güçlü kararlar “zengin ya da fakir, etraflarındaki herkesi” etkiliyor. Bu yüzden Stevens, Lord Darlington’un iki Yahudi hizmetçiyi görevden alıp Hitler’i desteklemesi sırasında dünyanın çarkını düşünüyor. Elbette o evlerde diğerlerinin anlayamadığı şeyler var. Bu sözlerle Yahudilerin sınır dışı edilmesine karşı istifa edeceğini söyleyen Bayan Kenton’u teselli ediyor. Her gün cilalanan gümüşler, beş çayı ve ortalıkta koşan hizmetçiler her şeye ciddiyet katıyor. Stevens bu sefer de bunu sorgulamayacak.
Yaşlı babasının ölümünü ve Bayan Kenton’ın anahtar deliğinden ağlamasını hep aynı vakarla karşılıyor. Hareket eden yalnızca çarkın kümesidir, bunun dışında tüm yaşam “eterlenmiş bir hasta gibi” orada uzanır.
Bu yüzden Stevens, Bayan Kenton’ın her sabah odasına getirdiği çiçeklerden rahatsız olduğu gibi, Kenton’ın elinde aşk romanıyla yakalanmasından da rahatsızdır; Ona göre bu duygusal aşk romanlarını gramerini geliştirmek için okuyor. Lord Darlington evlenmek üzere olan vaftiz oğlunun “cinsel eğitimi” işini kendisine emanet ettiğinde ne diyeceğini bilememesi aslında Stevens’ın donmuş hayatının tablosudur. Gerçekten Lord Darlington cinsel eğitimi uşağına nasıl gönül rahatlığıyla devretmişti? Mutfaktaki insanların bu görevleri doğal olarak yaşadıklarını mı düşünüyordu?
Stevens vaftiz oğlunu görüyor ve şöyle diyor:
– “Çok özür dilerim efendim. Ama sana söylemem gereken bir şey var.”
-“Aman Tanrım, beni gerçekten şaşırttın.”
-“Doğrudan konuya gireyim efendim. Bizden pek uzakta olmayan kazları görüyorsunuz.
-“Kazlar mı? Şaşkınlıkla etrafına baktı. “Ah evet. Bunlar doğru kaz.
-“Çiçekler ve çalılar da. “Bu, onları tüm görkemleriyle görmek için yılın en iyi zamanı değil, ama takdir edersiniz ki efendim, baharın gelişiyle birlikte buralarda bir değişiklik göreceğiz; çok özel bir değişiklik.”
Kardinal’in bu diyalogdan ne anladığı bilinmiyor, ancak konuşma yarım kalıyor ve Stevens üstlendiği görevi yerine getirmek için birkaç nafile girişimde daha bulunuyor. Her seferinde diyaloglar hem Kardinal’i hem de okuyucuyu şaşırtan bir saçmalığa bürünüyor.
Bayan Kenton o çatı altında tek bir aşk sözü bile duyamayacağından umudunu kesmiş ve bir talibin evlenme teklifini kabul etmişti. Romanda sadece müstakbel kocanın adını bilsek de filmde Ivory, Tom Benn’i eve alıyor ve hatta Stevens’la yüzleşiyor. Tom Benn’in efendilerine olan sadakatinden eser kalmamış, yeni düzenin kokusunu almış, gazete ve tütün satan bir dükkân açmayı planlamaktadır. Fildişi, asalet konuşmaları yapan ve şövalyelik hayalleri kuran her İngiliz’in karşısına yeni sistemin temsilcilerini koyuyor. Lewis malikaneyi alır ve Tom Benn de Bayan Kenton’ı alır.
Stevens her zaman çarkın sürekli döneceğini ve Bayan Kenton’la önünde daha uzun yıllar olduğunu düşünüyor. Tarihin başka bir şekilde akacağını asla hayal etmemişti. O, İngiltere’ye özgü bir “büyüklük” içindedir. Onu Alfred Prufrock gibi eylemsiz, kararsız bir insan yapan da budur. Her ne kadar James Ivory, uşak ile uşak arasındaki dile getirilmemiş aşkın işaretlerini gösterme konusunda daha cömert olsa da, Darlington malikanesinde aşktan asla söz edilmiyor.
Stevens, yolculuğunun altıncı gününde Bayan Kenton’la tanışır. Evet, kötü bir evliliği var ama kocasından boşanmayacak. Üstelik bir de torunu olacak. Tanrı dünyayı altı günde yarattı ama Stevens altı günde yeni bir dünya yaratamayacak. Kenton’dan duyduğu sözler ömür boyu sürecek bir yara olarak kalacak.
“Fakat bu elbette, kendi kendinize ‘Hayatımı nasıl mahvettim?’ diye merak ettiğiniz anların -son derece umutsuz zamanların- olmadığı anlamına gelmiyor. İşte o zaman yaşayabileceğiniz farklı bir hayatı, daha iyi bir hayatı düşünmeye başlarsınız, örneğin sizinle yaşamış olanı “Olabilecek hayatı düşünmeye başlıyorum Bay Stevens.”
GÜNDEN KALANLAR NELER?
Finalde Stevens, kaderini direksiyondakilerin ellerine bırakmaya karar verir. Ne oldu, neden oldu, nasıl olması gerekiyordu sorularının hiçbir anlamı yok. Artık işin başında şakacı bir işveren vardır ve Stevens, işvereni eve dönene kadar şaka yapmayı öğrenmek zorundadır. O da yeni düzene el attı ve artık saygınlığın yerini zeka aldı. Ivory’nin finalinde konağın salonuna davetsiz bir güvercin girer. Bir yerden bir yere uçan kuş, Amerikalı zenginlerin maharetli elleri tarafından açık pencereden doğaya salınıyor. Bu işaret ne anlama geliyor? Fildişi, Amerika’nın demokrasisini ve özgürlükçülüğünü son bir kez mi selamlıyor?
Her iki finalde de uşak James Stevens’ın şansı değişmedi. 1956’da aynı şarkıyı tekrar söylüyor:
“Cesaretim var mı?
“Evreni karıştırmak için mi?”
bir. TS Eliot, “J. Alfred Prufrock’un Aşk Şarkısı”, Çorak Ülke-Dört Dörtlü ve Diğer Şiirler, Çev. Suphi Aytimur. İstanbul: Adam Yayınları, 1990.
2.James Ivory, Günden Geriye Kalanlar, 1993.
3.Kazuo Ishiguro, Günden Kalanlar, Şebnem Susam, İstanbul: Turkuvaz, 2007.
4. Franco Moretti, Burjuva, çev. Eren Buğlalılar, İstanbul: Bağlı Yayınları, 2015.
